سعدی شیرین‌سخن که یکی از بهترین شاعران سده هفتم هجری محسوب می‌شود، توانست آثار غنی و گوناگونی را به نظم و نثر و در قالب‌های ادبی مختلف به رشته تحریر درآورد. بخش اعظم کتاب گلستان سعدی به نثر است و آیاتی از قرآن و احادیث در آن به چشم می‌خورد. درحالی‌که بقیه آثار سعدی منظوم هستند و شاکله اصلی آن‌ها از اشعار و ابیات تشکیل شده است. این آثار عبارتند از بوستان سعدی، غزلیات به فارسی و عربی، قصاید، قطعات، ترجیع‌بند، رباعیات و ملمعات که هرکدام در یک سبک ادبی ویژه سروده شده‌اند.
از گذشته تا به امروز به مجموعه تمامی این آثار منثور و منظوم در قالب یک یا چند مجلّد، کلیات سعدی گفته می‌شود. آنقدر این کتاب نغز، غنی و شیوا است که بارها علاوه بر ایران در کشورهای دیگر نیز به زبان‌های مختلف چاپ شده و توانسته جایگاه جهانی خود را تثبیت کند.
متاسفانه تا اوایل سال 1300 هنوز یک تدوین مناسب از آثار سعدی دیده نشد. پس از تاسیس مراکز آموزش عالی علوم روز در حوزه ادبیات و فرهنگ و برقراری ارتباطات بیشتر با مراکز آموزشی معتبر علمی جهان بود که بزرگانی چون زنده‌یاد محمد علی فروغی به تصحیح و تدوین کامل و دقیق آثار سعدی به‌خصوص بوستان، گلستان و غزلیات از روی نسخ قدیمی اهتمام ورزیدند. با گذشت هشت سال، در سال 1316 بود که محمد علی فروغی توانست برای اولین بار تصحیح دیوان سعدی را در قالب چهار جلد منتشر کند. چهار سال بعد از آن نیز به کمک یکی از دوستان خود گلستان سعدی را در جلدی جداگانه با یک تصحیح ادبی‌تر و دقیق‌تر منتشر کرد. از دیگر مصححان عالیقدر آثار سعدی می‌توان به مرحوم دکتر غلام‌حسین یوسفی، حبیب یغمایی و حسن انوری اشاره کرد. به مرور پس از پایان تصحیح و تدوین بیشتر آثار سعدی توسط این بزرگان، کلیات سعدی نیز بر اساس آثار آن‌ها به چاپ رسید. در ادامه با مشخصات بیشتر کلیات سعدی آشنا خواهید شد.
کلیات سعدی شامل چیست؟
از نظر بسیاری از مورخان، سعدی‌نامه یا بوستان جز اولین آثار سعدی محسوب می‌شود که سرودن آن در سال 655 هجری قمری به پایان رسید و بلافاصله پس از آن نگارش گلستان آغاز شد و در طی چند ماه به پایان رسید. به‌واقع سعدی پیش از انتشار بوستان و گلستان شاعر نام‌آشنایی نبود و هنوز هیچ دلیلی وجود ندارد که نشان دهد پیش از این بازه زمانی، وی شعر یا غزلی سروده باشد. بعد از گلستان سعدی بود که سعدی به سرودن غزلیات بی‌نظیر خود پرداخت. در این میان قصاید، رباعیات، ترجیع‌بند، قطعات و ملمعات نیز از او منتشر شد. معمولا در بیشتر چاپ‌های کلیات سعدی یا همان دیوان سعدی، آثار سعدی به ترتیب زیر آورده شده‌اند:
• رسائل منثور. این نوشته‌ها و رسائل منثور به‌صورت رساله اوّل، مجالس پنجگانه، رساله دوم، رساله سوم، رساله چهارم، رساله پنجم و رساله ششم دسته‌بندی می‌شوند.
• گلستان سعدی. به‌واقع گلستان سعدی شاهکار منثور سعدی است و در آن سعدی توانسته در قالب بیان حکایت‌های مختلف به آموزه‌های مختلفی از مسائل اجتماعی و اخلاقی اشاره کند. از نظر کارشناسان، این اثر ناب علاوه بر اینکه عصاره تفکرات و تأملات عرفانی، اجتماعی و تربیتی سعدی است، نشانگر اخلاق، روش و مسلک گذشته ایرانیان نیز است. این اثر در هشت باب نگارش شده که دارای عناوین در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در فوائد خاموشی، در عشق و جوانی، در ضعف و پیری، در تاثیر تربیت و در آداب صحبت هستند.
• بوستان سعدی. با وجود اینکه بوستان سعدی به‌صورت شعر نوشته شده است، اما از نظر بیان پند و اندرزها و آرزوهای سعدی بیشتر از گلستان خودنمایی می‌کند. بوستان سعدی دنیای واقعیت‌ها، عدالت، انصاف، حق‌گویی و حق‌شنوی است و آرمان‌شهر سعدی به‌خوبی در آن مشخص است. اگر به‌دنبال شنیدن صدای بشردوستانه در دنیای ناعادلانه کنونی هستید، پیشنهاد می‌کنیم به‌سراغ سروده‌های کتاب بوستان سعدی بروید که در ده باب، در قالب ادبی مثنوی و با عناوین در عدل و تدبیر و رای، در احسان، در عشق و مستی و شور، در تواضع، در رضا، در قناعت، در عالم تربیت، در شکر بر عافیت، در توبه و راه صواب و در مناجات و ختم کتاب سروده شده‌اند.
• قصاید فارسی و عربی، مراثی و ملمعات سعدی نیز بخش دیگری از کلیات سعدی هستند که پس بوستان به چشم می‌خورند.
• مثلثات. در کلیات سعدی 54 بیت وجود دارد که تعدادی از ابیات آن به فارسی، تعدادی به عربی و تعدادی به گویش قدیم شیراز هستند. در واقع مقصود از مثلثات همین سه زبانه بودن آن‌ها است.
• ترجیعات. ترکیبی از اشعار ترجیع‌بند سعدی در این بخش دیده می‌شود.
• غزلیات. سعدی بسیاری از دیدگاه‌های خود به‌خصوص در مورد عشق، مستی و محبت را در قالب غزل بیان کرده است. به‌واقع عشق سعدی از هوا و هوس نیست و سرشار از اخلاق و تقواست.
• در نهایت آنچه که در کلیات سعدی دیده می‌شود، چیزی جز قطعات (اشعاری در قالب ادبی قطعه)، رباعیات (اشعاری در قالب ادبی رباعی) و مفردات نیست.
سخن آخر
به‌واقع آثار سعدی شاعرانه‌ترین مثنوی اخلاقی و عرفانی هستند و نظیر آن‌ها هنوز وجود ندارد. حلاوت کلام سعدی در آثار او باعث شده کسانی‌که حتی به ادبیات علاقه زیادی ندارند، از خواندن آن‌ها خسته نشوند و حتی با اشتیاق زیادی تا انتها پیش بروند. اگر تا الان فرصت نکرده‌اید کتاب کلیات سعدی را مطالعه کنید، پیشنهاد می‌کنیم از امروز زمان کوتاهی را به خواندن آن اختصاص دهید تا از این بحر بی‌انتهای خدامحوری بهره‌مند شوید.
سعدی شیرین سخن برای نسل امروزی مدارس ناشناخته است جاداردناشران درشناخت آثاربزرگان قدیم آستین همت بالابرند.