انتخاب خط کتاب
خط کتاب چیزی جدا از تاریخ پیدایش زبان نیست، آنگاه که در دیوارهای غارها بشر شکل ترسیم میکرد و با شکلها باهم سخن میگفت؛ خط متولد شده است. گویی همان زمان از دیوارها بهعنوان اوراق کتاب استفاده مینموده است، مگر کتاب چیست؛ کتاب مجموعهای از اوراقی است که در آن چیزهایی نوشته و یا ترسیمشدهاند و بدین گونه ماندگار شدهاند. دیوارهای تو در تو غارها هم هر قسمتش برگی است؛ اما از جنس سنگ که جدا از هم نیستند و در قاب یک صفحه گسترده تصاویر را در کنار هم نگه داشتهاند.
در دل این اوراق سنگی برای اولین بار خط کتاب، چشم برجهان گشوده است و همزمان با پیشرفت بشر و تولد خط امروزی و استفاده از پوستهای حیوانات گامهایی به جلو برداشته است. وقتی کاغذ اختراع شد؛ خط کتاب بعد جدیدی در زندگی خود دید، وقتی صنعت چاپ دنیا را تکان داد، خط کتاب دنیای وسیعتری در مقابل خود یافت. این گامهای رو به جلو تا امروز ادامه یافته است تا خط شده است زبان کتابها که با آنها سخنها رانده میشود و اتفاقات رقم میخورد.
تاریخچه خط کتاب
با توجه به اهمیت ویژه خط کتاب در انتقال مطالب، تصمیم داریم در ذیل از لحاظ تاریخی آن را بررسی کنیم و مراحل تکامل آن را مرور نماییم.
همانطور که در قسمت بالا ذکر شد؛ خط کتاب زمانی اختراع شد که بشر برای برقراری ارتباط با هم بر دیواره غارها شروع به نقاشی کرد، این مرحله از زندگی خط، خط تصویری نام دارد. انسان بدون بیان افکارش دیوانه میشود، آنجاست که به هرچه میاندیشد ترسیم میکند و از انزوای افکارش فرار میکند، تا رها شود تا پرواز کند.
کاستیای که خط تصویری داشت؛ ناتوانی در ترسیم احساسات و عواطف بود. انسان بدون بیان عواطفش زنده نمیماند، دوام نمیآورد؛ بنابراین خط وارد مرحله جدیدی از زندگی خود شد، تصاویر به مرور سادهتر شدند و شکل نمادیتری به خود گرفتند، مفاهیم عاطفی هم برای خود علائمی یافتند. اندیشهها هم قابلنمایش شدند، آمدند چشمان اشکآلود کشیدند تا نشان دهند گریانند و لبی خندان برای نشان دادن خوشحالی ترسیم کردند.
اگر کمی بیندیشیم میبینیم، نمادها همان نمادند چیزی تغییر نکرده است. بشر صاحب دنیای دیجیتالی شده و با پیشرفت فنآوری صاحب امکانات جدیدی شده است؛ اما احساسات عوض نشدهاند که در خط اندیشه نگار تغییری ایجاد شود و ما همگی با این خط آگاهانه و ناآگاهانه بارها در زندگی خود حرف میزنیم.
گذر زمان انسان بلند پرواز را به سمتی سوق داد که از زبان اندیشه نگار خسته شود و سودای خط کتاب دیگری داشته باشد. اصواتی از دهان انسانها خارج میشد که آنان را به سمت استفاده از خط واژهنگار که در آن علائم با زبان الفاظی ارتباط داشتند، کشاند. مسیر رسیدن به خط کتاب امروزی بازشده بود، دیگر بشر که گویی راه خود را یافته بود به مرحله خط آوانگار رسید و برای هر هجا علامتی وارد عرصه شد. در نهایت خط کتابهای امروزی شکل خود را یافت و خط الفبایی ظهور یافت، نمایش هجایی کار خود را کرده بود.
انواع خط
در دوران کهن ما با چهار نوع خط که اشکالی مشابه الفبا داشتند مواجه بودهایم؛ خط چینی، خط میخی، خط هیروگلیف و در نهایت خط فنیقی که به احتمال زیاد اولین کسانی هستند که الفبای حقیقی را اختراع کردند تا بشود مادر خط کتابهای اروپاییها. بدینصورت که ریشه الفبای یونانی و لاتین از این خط است و الفبای سایر کشورهای اروپایی از این دو الفبا ریشه گرفتهاند. الفبای فنیقی فقط به دنیای اروپاییها نفوذ نکرد؛ بلکه توسط قوم ارامی به مصر و میانرودان تا هند و در میان مردم عرب نفوذ کرد.
خط فنیقی بازار سایر خطوط را به غیر از خط چینی تعطیل کرد تا نوشتن کتابها با این خط آسان انجام گیرد. در لبنان نمونههایی از این الفبا پیدا شده است.
خطوط خوشنویسی کتاب
خط نستعلیق:
خط کتاب ایرانیان هر جا خواسته با زندگی عجین شود سراغ خط نستعلیق رفته است. گویی این خط زنده است و روح دارد. انگار نه انگار که او نیز از مرکبی بیجان بهره میبرد. چه شده است که این خط چند سر و گردن از رقبا بالاتر است؟ اینهمه طنازی از کجا آمده است؟ گویند میر علی تبریزی از ترکیب دو خط تعلیق و نستعلیق این خط را بهسوی کمال برده است. کمال یعنی اینکه اعتدال و تناسب دارد، موزون و استوار است، ترکیب حروف زیباست، هماهنگ هستند، ذوق و سلیقه در آن موج میزند، سریع و راحت نوشته میشود و راحت خوانده میشود. اینهمه زیبایی با قاعده مشخص و منظمی بر روی کاغذ پیاده میشوند. باید اعتراف کنیم کتابهای که نویسنده دلش بازی با چشمان و حس زیبایی طلبی خواننده را میخواهد برای کتابت از نستعلیق بهره میبرد.
متون شاعرانهای که امروزه میبینید و پیامهای تبریک بر روی کارتها همگی از خط شکسته نستعلیق بهره میبرند که با پیچشها و حرکتهای زیبا طنازی میکند و بسیار روان و سریع نوشته میشود.
خط محقق:
خط محقق برگرفته از خط کوفی است که در زمان عباسیان و مأمون چشم برجهان گشوده است. حروف در خط محقق یکدست و یکنواخت هستند. فاصلههای منظمی مابین حروف دیده میشوند، بهطوریکه باوجود حروف درشت باهم تداخل ندارند، علائم و ضمایم ظریف و ساده میباشند. در خط محقق یک دانگ و نیم دور و چهار دانگ و نیم سطح را مشاهده میکنید. این خط از خطوط خوانا و ساده و واضح محسوب میشود و بیشتر در خطاطی قرآن کاربرد دارد.
ریحان
خط ریحان مانند خواهر دوقلوی خط محقق میماند و تمام ویژگیهای آن را دارد مگر در ظرافت که حروف در این خط نسبت به خط محقق ظریفتر میباشد. ویژگی مثبت محقق درباره این خط نیز صدق میکند، ریحان خوانا و ساده است؛ اما چون ظریفتر میباشد بیشتر در متونی که کوتاه و تجملی هستند کاربرد دارد، البته قرآن کریم هم به این خط کتابت میشود.
ثلث
در رابطه باریشه خط ثلث اختلاف وجود دارد، آیا به خط کوفی بازمیگردد یا به خط جلیل؟ از ویژگیهای این خط الفهای کشیده و بلند است و دوایر در آن عمق کمی دارند و باز است. اگر به خوانایی این خط توجه کنیم میبینیم کلمات گاهی از هم جدا هستند و گاهی تو در تو و سوار بر یکدیگر که خوانایی آن را دشوار میکند. دور حروف خط ثلث نسبت به خط محقق بیشتر و اندازهها کوچکتر هستند؛ اما در کل خطی موقر و ایستا محسوب شده و در کنار قرآن برای تزئین کتابها و کتیبهها کاربرد دارد.
نسخ
خط نسخ را خط قرآنی هم میگویند. این خط ریشه در خط کوفی دارد و همپایه و همعرض خط کوفی است. خط نسخ خطی هست که سنت و تناسب و هماهنگی در اجزا را دارد، یکدست و یکنواخت است و این ویژگیها در کنار نیم سطح و نیم دور بودن آن سبب شده است؛ خواناترین خط باشد. قرآن کریم و هر سندی که در جهت انتقال اطلاعات است از این خط بهره میبرد.
رقاع
کلمه رقاع به نوشتههای مختصر اشاره دارد. این خط ریشه در ترکیب خط ثلث و نسخ داشته و همانطور که از نام آن پیداست مخصوص کاغذهایی در ابعاد کوچک که نوشتههای غیر مذهبی و غیر قرآنی را شامل میشوند، است. در مقایسه جایگاه خط رقاع در مقابل خط ثلث و نسخ، خط شکسته نستعلیق در مقابل خط نستعلیق است.
توقیع
توقیع به معنای امضاء میباشد و این لقب نشان از استفاده آن برای امضا کردن متون، مخصوصاً متون مهم حکومتی و دینی دارد. در ظاهر با خط ثلث و رقاع مشابه بوده؛ اما حروف درشتتر و ضخیمتری نسبت به رقاع دارد و قوسهای آن انحنا کمتری را دارا میباشند.
در انتها خالی از لطف ندیدم که برای چاپ کتاب از خطوط رایانهای هم یادی بکنیم:
میترا و نازنین عموماً خط کتابهای داستانی هستند، با رؤیا کتاب کودک مینویسند، با نازنین، لوتوس و زر و بدر کتاب پژوهشی، با میترا و جلال و بدر شعر و با میترا و نازنین کتابهای قطع جیبی را تحویل شما میدهند.
برای اطلاعات بیشتر در مورد مشخصات یک کتاب نفیس و با کیفیت به این مقاله رجوع کنید.
لطفا نظرات و پیشنهادات خود را در قسمت دیدگاه ها با ما در میان بگذارید. ما در اسرع وقت پاسخگوی شما عزیزان خواهیم بود.
مقالات مرتبط:
- بورس و مراکز فروش کتاب نفیس
- راهنمای انتخاب ترجمه قرآن کریم
- بورس و مراکز فروش قرآن نفیس و قرآن عروس
- راهنمای انتخاب قطع (اندازه) مناسب برای کتاب
- معرفی مراحل صحافی کتاب
- معرفی مراحل چاپ کتاب
- تذهیب چیست و در کتب نفیس چه کاربردی دارد؟
- كاغذ مورد استفاده در كتاب نفیس، سالنامه و سررسيد
- حك لوگو بر روي روكش كتاب نفیس، سالنامه و سررسيد
- انواع روكش در سالنامه و كتابهاي نفيس