مزایای تذهیب کتاب
تذهیب کتاب چکیده هنر، عشق، اصالت، خلاقیت و وجود انسان است، یادگاری از تاریخ کهن یک ملت، تاریخ غرورآفرینی که بعد از قرن‌ها هنوز مایه مباهات است و هرچه حال تأمل‌برانگیز است این گذشته درخشان و مایه حفظ آبرو و افتخار. تاریخ هنر کدامین کشور این‌همه زیبایی و شکوه را دارد؟ صفحه‌آرایی مشاطه هر نوشته‌ای است و مشاطه نوشته‌های ما فقط رنگ و لعاب نیست خود به کمال زیباست، روح دارد، گویا تصاویر در این نوع زیباسازی متون خود زنده‌اند و گواه زنده‌بودن طراح آن.
شاید طراح‌ها قرن‌هاست که چشم از جهان بسته باشند؛ اما هنر نمردنی است آثار او باقیمانده است. اشتباه نکنید؛ تذهیب کتاب چون پروانه‌ای بر اطراف متون نیست که تنها اطراف گل بچرخد او همان شمعی است که نباشد کتاب دیده نمی‌شود، همان چراغ راه کتاب است و کتاب چراغ راه انسان است. تصویر همیشه زیباست و همیشه گواه خلاقیت و زیبایی دوستی کسی که از این تصاویر بهره می‌برد.
بنابراین کتابی مثل دیوان حافظ که قرن‌هاست سینه‌به‌سینه حفظ میشود و مکتوب‌های زیادی از آن در سراسر کتابخانه‌های دنیا ارز اندام می‌کنند و هر محفل شعری را تصرف می‌نمایند، بدون استفاده از تذهیب کتاب آیا جلوه بصری دارد؟ چشم‌ها دیدبان دل هستند؛ آنچه دیده بیند دل بخواهد. کدام لباسی است که بدون جلوه دادن دیده‌ها را به خود معطوف می‌کند و نشان از هنر و چیره‌دستی خیاط دهد. شعر همیشه شعر است و نشان از ذوق شاعر؛ اما از دیده همانطور که در بالا گفتیم نمی‌شود غافل شد که این چشم‌ها عجب معجزه‌ای می‌کنند.
نمی‌خواهیم درباره تذهیب کتاب لفاظی کنیم؛ اما نمی‌توانیم بدون پرداختن به نقش پررنگ او در تبدیل‌شدن یک شاهکار ادبی به کتابی نفیس تا به‌جای اینکه در گوشه کتاب‌فروشی‌ها بماند در موزه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ و بر روی میز اساتید فن خودنمایی کند، چشم بپوشیم. اصلاً مگر میشود ایرانی بود و از کتاب حرف زد و از تذهیب کتاب چشم‌پوشی کرد؟ لذا تصمیم داریم در ذیل مفصل به این هنر همیشه زنده و جاودان ایرانی بپردازیم.
سفارش تذهیب کتاب
تذهیب کتاب ریشه در کلمه عربی ذهب دارد که به معنای طلاست و خود این عبارت به معنای طلاکاری کتاب است، به همین دلیل است که شما تذهیب اطراف متون را درخشان می‌بینید و بدین‌صورت است که تصاویر به کمال رسیده‌اند. به‌هرحال طلاکاری و زر گرفتن انواع متون باارزش سبب شده است؛ دامنه نفوذ آن به هنر خطاطی و تابلوسازی و هنر کاشی‌کاری و تزیین قوری‌ها هم کشیده است تا خطوط منظم با طلا کشیده شده و تزیین گردند.
اگر به هنر تذهیب کتاب دقیق‌تر و علمی‌تر توجه شود، می‌بینیم؛ همان‌گونه که نقاشی دارای مکتب‌های مختلف است و در هر دوران از زندگی خود در طول تاریخ مشخصاتی دارد تا هر دوره را از دوره‌های بعدی آن متمایز گرداند، تذهیب نیز همانطور که در نسخ قدیمی دیده میشود مکاتب گوناگونی دارد که اطلاعاتی را از دوره‌های تاریخی میدهد. مسائلی که در مکتب‌های مختلف تفاوت دارد و به این تمایز کمک می‌کند؛ تفاوت در رنگ‌ها، تنظیم و نحوه قرار گرفتن نقش‌ها در یک صفحه است، همچنین شاید باور نکنید؛ ولی تذهیب کتاب‌های دوره‌های مختلف نشان میدهد این نقوش بازگوکننده حالات و روحیات مردم آن دوره است و از روی آن جامعه شناسان و مورخین به ویژگی‌های بارز هنرمندان طراح تذهیب که قسمتی از جامعه خود بودند و مشتی از نمونه خروار مردم، پی می‌برند.
اگر مثالی بخواهیم درباره تفاوت فنی تذهیب‌های مکتب‌های مختلف و حال و هوای دوره‌های مختلف ذکر نماییم، باید بگوییم؛ به‌طور مثال در مکتب بخارا در میان انواع مکتب‌های دیگر از قبیل مکتب تیموری، سلجوقی، قاجار و صفوی بیشتر رنگ‌های زنگار، شنگرف، سرنج و سیاه استفاده‌شده است یا در مکتب تیموری از طرح‌های گیاهی بیشتر بهره می‌گرفتند، فرم‌های شمسه و ترنج‌های بادامی و حاشیه‌های مفصل به‌طور بارزی دیده می‌شوند و رنگ‌های سبز زنگاری و شنگرف، سفید، آبی، سبز روشن کاربرد فراوان داشته است. در زمان صفویه که هفت اصل هنر نقاشی ایران در آن دوره به تکامل رسیده است؛ در تذهیب کتاب‌ها از رنگ طلایی چند فام نسبت به گذشته بیشتر دیده میشود و در تمام صفحه هم در متن و هم حاشیه متون می‌بینید از فرم‌های تذهیبی به گستردگی استفاده‌شده است.
این نمونه‌هایی از تفاوت در استفاده در تذهیب کتاب در مکاتب مختلف است. اگر بخواهیم مثالی از تفاوت حال و هواها ذکر کنیم می‌بینیم در سده چهارم هجری قمری شما سادگی و بی‌پیرایگی را در طلاکاری کتاب‌ها می‌بینید، در سده‌های پنج و ششم؛ متانت و انسجام در آثار غالب است. تذهیب در سده هشتم پرشکوه و نیرومند است و در سده نهم و دهم نشانه‌هایی از تجمل‌گرایی و ظرافت وجود دارد. یک روز هم تذهیب کتاب‌ها در عصر ما بررسی خواهد شد و بر طبق حال آن پی به حال ما خواهند برد که امید است نشانی از روحیات خوب ما باشد.
تذهیب کتاب که ریشه در دوره ساسانی دارد و ما توانسته‌ایم این هنر تمام‌عیار را به فرهنگ‌های دیگر هم صادر کنیم، گویا راست می‌گویند هنر مرز نمی‌شناسد. در اوایل دوره صفوی هنرمندان ایرانی در طی مهاجرت به هند بنیان‌گذار تذهیب ایران در هند شدند. در ترکیه عثمانی؛ اما داستان چیز دیگری بود، تذهیب کتاب در آن سرزمین زیاد رشد نکرد و هرچه هست به خاطر مهاجران ایرانی است. کشورهای عربی هم میزبان خوبی برای تذهیب کتاب نشدند و با بازگشت هنرمندان ایرانی رشد نکرد. اروپایی‌ها هم تذهیب دارند؛ البته از ساقه درختان و شکل پرندگان و حیوانات و انسان‌ها تشکیل‌شده است. درصورتی‌که در هنر تذهیب کتاب ایرانی؛ اشکال هندسی و ختایی‌ها و انواع اسلیم‌ها، اشکال تجریدی و نقش و نگارهای مختلف با ترکیب‌های متنوع استفاده میشود، در این هنر اجزا باهم وحدت داشته و اجزا با طرح کلی هماهنگی دارند. می‌بینید تذهیب ایرانی چیز دیگری است.
به طور کلی مراحل اجرای تذهیب شامل طراحی و انتقال آن بر روی کاغذ است، سپس آثار مداد و چربی گرفته میشود و با قلم‌مو و رنگ کم‌رنگی قلم‌گیری می‌کنند. بعد طلا گذاری در سطح کاغذ و دربندهای اسلیمی و ختایی انجام می‌گیرد و گل‌ها بارنگ‌های روشن رنگ‌آمیزی می‌شوند و در مرحله بعدی با قلم و مرکب مشکی، قلم‌گیری مشکی صورت می‌گیرد. در مرحله آخر؛ رنگ‌های زمینه را روی کار قرار می‌دهیم. کار تقریباً تمام است و درنهایت با خطوط نازکی به نام شرفه که از رنگ متن است و یا مشکی، فضای بیرون به فضای داخل وصل میشود تا چشم بیننده از فضای رنگی به سمت سفیدی کاغذ کم‌کم سوق داده شود و تعادل مابین کار و کادر کاغذ برقرار گردد. گل‌ها نیز در کنار آن با آبرنگ پردازش می‌شوند و بالاخره جدول‌کشی با خطوط نازک رنگی انجام میشود تا تذهیب کتاب تمام شود.
با گسترش تکنولوژی و استفاده از کامپیوتر و نرم افزارهای طراحی و خصوصا نرم افزار کورل، هنرمندان تذهیب را در این نرم افزار رسم می‌کنند که این موضوع باعث افزایش کیفیت چاپ میشود، هرچند که شاید آن طراوت و هنر تذهیب دستی را نداشته باشد.
برای اطلاعات بیشتر در مورد مشخصات یک کتاب نفیس و با کیفیت به این مقاله رجوع کنید.