راهنمای انتخاب قطع (اندازه) مناسب برای کتاب

قطع به‌اندازه طول و عرض آن گفته می‌شود. قبل از تولد صنعت چاپ که کتاب‌ها به‌صورت دستی تهیه می‌شدند، اندازه استانداردی برای کاغذها تعریف‌نشده بود و در ابعاد آن‌ها محدودیت بسیاری وجود داشت؛ درنتیجه کاتبان مجبور بودند نوشته‌های خود را با قطع کاغذها متناسب گردانند. آن‌ها آزاد نبودند که با ابعاد تصاویر و اندازه کلمات و تعداد خطوط به‌راحتی بازی کنند.

اما آن‌گونه که باقیمانده‌های کتاب‌های قدیمی نشان می‌دهند. عواملی مانند نحوه استفاده از کتاب، آن زمان نیز مانند امروز بسیار مهم بوده است و در انتخاب قطع مؤثر بوده است. به‌طور مثال؛ نسخه­های کوچک از قرآن و ادعیه تهیه می‌شده است که به‌عنوان بازوبند استفاده می‌کردند یا رحل­­های مختلف برای قرآن استفاده می نمودند. عامل بعدی که باید از آن سخن بگوییم، علاقه و سلیقه خوانندگان و سفارش‌دهندگان نیز یک پای ماجرا بوده است. سلاطینی مانند امیر تیمور، قرآن در قطع بزرگ را دوست داشتند.

عامل سوم حجم کتاب است که در انتخاب قطع همیشه مؤثر است. کتاب حجیمی مانند شاهنامه در قطعات بزرگ تهیه می‌شده است. کتاب‌های تاریخ مغولان مستطیل بوده است. بیاض‌های کوچک از دوران صفویه برای کتاب‌های شعر محبوب شدند.

نکته جالب‌توجهی در این میان وجود دارد؛ قطع کتب دست‌نویس از عواملی است که به مورخین در شناخت ادوار قدیمی بسیار کمک می‌کند.

اگر دید خود را از ایران به خارج از مرزها معطوف کنیم می‌بینیم که در ایتالیا و در شهر ونیز شخصی به نام مانوتیوس اولین کسی بوده است که به اهمیت قطع کتاب توجه می‌کند. او ابعادی برای کتاب در نظر می‌گیرد تا حمل آن را آسان کرده و هزینه چاپ را کاهش دهد. قبل از ابداع قطع او که وزیری نام دارد، قطع سلطانی استفاده می­شد و بعد از تحولی که او در دنیای کتاب به وجود آورد؛ تعریف استاندارد خاص برای قطع کتاب رواج پیدا کرد. و اینچنین شد که نام قطعات استاندارد بر اساس شکل و اندازه کتاب و یا حتی نحوه استفاده و حمل‌ونقل انتخاب شد.

به‌طور مثال قطع در زبان انگلیسی به سه دسته تقسیم می‌شود؛ medium, royal, crown که هر دسته شامل چند ابعاد مختلف هست. در زبان عربی هم اگر مثال بزنیم به نام­های نصف، ربع، ثمن، اثنی عشری و… می‌رسیم. قبل از اینکه سراغ معرفی قطعات معمول برویم، باید بگوییم؛ قطع کتاب به ما می‌گوید فرم چاپی در چاپخانه چند بار تاشده است تا ورقه‌های کتاب تولید شود. معمولا 2 نوع فرم چاپی داریم. فرم چاپی به ابعاد 50*70 سانتیمتر و فرم چاپی به ابعاد 30*45 سانتیمتر. به‌طور مثال فرم چاپی 50*70 سانتیمتر اگر یک بار تا شود ابعاد ورق 35*50 می‌شود، اگر دو بار تا شود ابعاد ورق 25*35 می‌شود که قطع رحلی است و اگر سه بار تا شود ابعاد ورق 17.5*25 می‌شود که قطع وزیری است. پس اگر کتاب شما در قطع وزیری است، شانزده صفحه‌ی این کتاب از هشت ورق پشت و رو تشکیل‌شده که یک فرم چاپی 50*70 سانتیمتر است.